Fundacja im. prof. Mojżesza Schorra

Ma nisztana - מה נשתנה

Czym rożni się ta noc od wszystkich inny nocy? Wg tradycji w trakcie kolacji w Święto Pesach najmłodszy w rodzinie zadaje cztery pytania dotyczące tradycji świątecznych. Jest to pierwsze pytanie, które ma zainteresować najmłodszych i utwierdzić ich w przekonaniu o wyjątkowości święta.

Maca - מצה 

Niekwaszony chleb wypiekany z mąki i wody. Ciasto przygotowuje się nie dłużej niż 18 minut, gdyż po tym czasie może dojść do procesu fermentacji. Nakaz spożywania macy dotyczy tylko kolacji sederowej. Pesach nazywany jest także Świętem Macy.

Machzor -  מחזור

Modlitewnik na święta. Nazwa oznacza cykl, pochodzi z rdzenia oznaczającego powracanie.Specjalna wersja typowego modlitewnika (sidur) przygotowana na konkretne święto. Oprócz porządku liturgii (modlitw i błogosławieństw) związanej z konkretnym świętem zawiera także hymny (pijutim). Najpopularniejsze są machzorim na święta pielgrzymie oraz na Rosz ha-Szana i Jom Kipur. Poza tym istnieją modlitewniki na trzy święta pielgrzymie (Pesach, Szawuot,Sukot).

Magid - מגיד

Kaznodzieja; tytuł przyznawany wybitnym znawcom Tory i judaizmu. Najsłynniejszymi magidami byli - Israel Baal Szem Tow, Dow-Ber z Międzyrzeca, Pinchas Szapiro z Korca, Jakub Josef z Płonnego i Jechiel Michał ze Złoczowa.

Mamzer - ממזר

Dziecko narodzone z kazirodczego lub cudzołożnego związku. Termin dotyczy tylko dzieci urodzonych przez zamężną kobietę lub dzieci, których jeden z rodziców ma status mamzera. Mamzer jest uznawany za Żyda, ale jego prawa religijne są dość ograniczone. Na przykład może poślubić tylko inną osobę o tym samym statusie lub konwertytę.

Maoz Cur – מעוז צור

Tradycyjna pieśń chanukowa. Pochodzi z XIII wieku. Pierwotnie była śpiewana wyłącznie w domu, ale od XIX wieku wykonuje się ją w synagodze. Tytuł tłumaczony jest – „Potężna opoko mego zbawienia”, a treść mówi o kolejnych przejściach narodu żydowskiego (jego wygnaniu i prześladowaniach) a także wychwala Boga za to, że za każdym razem przychodzi swemu narodowi z pomocą.

Maror - מרור

Gorzkie zioła spożywane w trakcie kolacji w wigilie święta Pesach. Symbolizują gorzkie życie, jakie było udziałem Żydów w czasie niewoli egipskiej. Zwykle są to chrzan lub sałata.

Masora - מסורה

Przekazywanie tradycji, w tym również tradycji religijnej. Termin może się odnosić do całości tradycji judaizmu (np.: prawo ustne), lub do tradycji masoretów (kopistów Tory między VI a XI wiekiem). Termin używany też w kontekście nazwy jednego z nurtów judaizmu – judaizmu tradycyjnego (masorti) – konserwatywnego.

Masoreci - בעלי המסורה

Heb. panowie tradycji; kopiści Tory działający między VI a XI wiekiem, którzy stworzymi między innymi system zapisu samogłosek w alfabecie hebrajskim. Było to o tyle istotne, że tekst hebrajski zapisany wyłącznie spółgłoskowo można odczytac na wiele sposobów, stąd możliwe zafałszowania znaczenia. Mogło to stanowić zagrożenie dla religii (błędne odczytywanie tekstu) i dla samej tożsamości narodowej Żydów (gdzie religia jest jednym z filarów), którzy w tym czasie przestali właściwie używać hebrajskiego jako języka codziennego, przenosząc go w sferę liturgii. Masoreci są zwykle dzieleni na trzy niezależnie działające grupy z Tyberiady, Palestyny i Babilonii. Każda z grup stworzyła własny zapis samogłosek, a także akcentów, z których przetrwał do czasów współczesnych zapis tyberiadzki (system kropek i kresek umieszczanych pod i obok liter). Stało się tak ze względu na autorytety kilku uczonych, którzy poparli ten zapis. Dodatkowo zapis ten był bardziej jednoznaczny niż pozostałe. Masoreci wprowadzili też system zapisywania uwag (komentarzy) do pracy skrybów (sofer) na marginesie, a także zadbali, by tekst Tory był przepisywany bez najmniejszych zmian (m.in. policzyli wszystkie litery i ustalili układ kolumn na zwojach, by zmniejszyć możliwość pomyłek przy przepisywaniu).

Mechica -  מחיצה

Przegroda w synagodze lub w czasie uroczystości religijnych służąca do oddzielenia części dla mężczyzn i kobiet. O oddzielnych częściach dla mężczyzna i kobiet czytamy w Talmudzie w traktacie Suka. Oddzielenie ma utrzymywać skromność i pomagać w skupieniu podczas modlitwy. Wiele synagog, zwłaszcza ortodoksyjnych, posiada balkony jako części przeznaczone dla kobiet.

Megila – מגילה

Zwój zawierający tekst zapisany na pergaminie. Tym terminem nazywanych jest pięć ksiąg (Księga Estery, Rut, Pieśń nad Pieśniami, Lamentacje, Kohelet). Jednak zwykle nazwy megila używa się jako nazwy własnej Księgi Estery. Obecnie tylko księgę Estery czyta się ze zwoju. Przed jej odczytaniem składa się ją jak list, aby w ten sposób nawiązać do historii, która wydarzyła się w stolicy imperium perskiego, a która jest genezą święta.

Megilat Ejcha - מגילת איכה

Księga Lamentacji czytana w czasie postu Tisza-be-Aw upamiętniajego zburzenie Świątyni Jerozolimskiej. Jej autorstwo przypisywane jest prorokowi Jeremiaszowi. Grzechy Izraelitów doprowadziły do zburzenia Świątyni i wygnania. Tylko skrucha sprawi, że Bóg zmiłuje się nad swoim ludem.

Megilat Ester - מגילת אסתר 

Księga Estery - tekst czytany dwukrotnie w synagodze w czasie święta Purim. Po raz pierwszy wieczorem w wigilię święta Purim podczas modlitwy maariw, a następnie nazajutrz rano w czasie modlitwy porannej. Przed odczytaniem Megilat Ester składa się ja jak list, aby w ten sposób nawiązać do historii, która wydarzyła się w stolicy imperium perskiego, a która jest genezą święta. Estera i jej wuj Mordechaj wysłali ją do swych współwyznawców. Księgę Estery zdobiono często ilustracjami. Opowiada o uratowaniu Żydów przed śmiercią z rąk okrutnego Hamana, wezyra na dworze króla Persji Achaszwerosza.

Megilat Rut - מגילת רות

Księga Rut. Czytana w święto Szawuot. Tytułową bohaterką jest Rut, córka króla Moabitów, która poślubiła Izraelitę. Po jego śmierci bezskutecznie była namawiana przez swoją teściową Noemi do powrotu do domu. Odmówiła i pozostała z Noemi dzieląc jej los, a jej wiarę przyjęła jako swoją. Po jakimś czasie poślubiła Boaza, z którym doczekała się potomstwa. Jest praprababką króla Salomona i Dawida. Rut jest zatem prototypem sprawiedliwego konwertyty.

Melawe Malke – מלווה מלכה

„Odprowadzenie królowej” – posiłek spożywany wg tradycji po zakończeniu szabatu. Nazwa pochodzi z liturgii szbatowej, gdzie szabat nazywany jest królową (por. Lecha dodi). Inna nazwa to „seuda rewi’it” – czwarty posiłek. Źródłem jest jeden z traktatów Talmudu Babilońskiego (Szabat 119b). Przygotowanie i uczestnictwo w posiłku jest micwą obowiązującą zarówno mężczyzn jak i kobiety. Po hawdali na nowo nakrywa się stół, zapala świece i podaje potrawy przygotowane na ten posiłek. Należy wszystko przygotować jak najszybciej po zakończeniu szabatu.

Mesjasz - משיח

Pomazaniec (namaszczony olejem), wysłannik Boga, który ma zaprowadzić pokój na ziemi, odbudować Izrael, zaprowadzić sprawiedliwość. Wg tradycji Mesjasz ma być potomkiem króla Dawida. Wiara w nadejście mesjasza (czy ery mesjańskiej) jest jednym z podstawowych elementów judaizmu. Modlitwa Szmone Esre przedstawia wszystkie elementy które mają doprowadzić do przyjścia mesjasza (m.in. zgromadzenie rozproszonych, koniec i zmazanie grzechów, odtworzenie Domu Dawida, itp.). Współcześni rabini uważają, że potencjalnie w każdym pokoleniu może narodzić się Mesjasz.
W historii judaizmu znanych jest kilka postaci przez część wyznawców uznawanych za mesjaszy. Byli to m.in. Szlomo Molcho, Szabataj Cwi, Jakub Frank, czy wg niektórych Menachem Mendel Schneerson.

Mezuza - מזוזה

Mały zwój pergaminu zamknięty w podłużnym pojemniku wykonanym z drewna, szkła lub metalu (współcześnie czasem również z plastyku) umocowany ukosnie na framudze drzwi po prawej stronie na 2/3 ich wysokości. Pojemnik musi być umocowany na stałe. Na zwoju znajdują się cytaty z Księgi Powtórzonego Prawa 6:4-9 i 11:13-21 zawierające wyznanie wiary (Szma Israel) oraz traktujące o micwie zawieszenia mezuzy. Tekst musi być napisany przez sofera. Na odwrocie kartki zapisuje się często litery (układające się często w słowo Szaddaj – Wszechmogący), aby oznaczyć górę i dół zwoju. Mezuzę umieszcza się na framugach wszystkich drzwi do pomieszczeń, w których można spożywać posiłki i ułożyć się do snu – czyli do pokojów, kuchni ale nie do toalety. We współczesnym Izraelu można zauważyć „samochodową” wersję mezuzy do umieszczenia w drzwiach auta.

Micwa - מצווה

Przykazanie, obowiązek religijny w judaizmie. Z Biblii pochodzi 613 przykazań, w tym 248 nakazów i 365 zakazów. Dodatkowo rabini ustalili jeszcze siedem micwot. Ogólnie, micwa to każdy dobry uczynek. Istnieje wiele dzieł napisanych przez rabinów dotyczących podziału i numeracji micw z Biblii. Micwot z Biblii określa się mianem „micwot de-oraita”, a pozostałe „micwot de-rabanan”. Te ostatnie dotyczą: recytowania błogosławieństwa w każdym radosnym kontekście, umycia rąk przed spożyciem posiłku, zapalenia świec przed szabatem, przygotowania eruwu (specjalnej strefy wewnątrz której dozwolone jest przenoszenie rzeczy w szabat), recytowania halellu w świąteczne dni, zapalania świateł chanukowych i odczytywania Księgi Estery w Purim.

Mincha - מינחה

Modlitwa popołudniowa odmawiana przed zachodem słońca. Nawiązuje do ofiary popołudniowej składanej w Świątyni. Składa się z modlitwy Szmone Esre i psalmów. W szabat zawiera także czytanie z Tory. Według tradycji inicjatorem modlitwy popołudniowej jest patriarcha Izaak.

Minhag - מנהג

Zwyczaj, tradycje przestrzegane w judaizmie nie wymagane przez Torę. Termin pochodzi od rdzenia n-h-g oznaczającego kierować, prowadzić. Zwyczaje mogą obowiązywać lokalnie, lub zostać przyjęte przez większość wyznawców (np. zwyczaj zakrywania głowy). Niektóre zwyczaje wywodzą się z bardzo odległych czasów (np. zwyczaje dotyczące Hoszana raba). Talmud, w traktacie Pesachim 50, zaznacza, że zwyczaj przyjęty przez poprzednie pokolenia rodziny bądź społeczności obowiązuje późniejsze pokolenia.

Minjan - מנין

Zgromadzenie dziesięciu dorosłych mężczyzn powyżej trzynastego roku życia. Obecność minjanu niezbędna jest do odczytania Tory, odmówienia modlitwy kadisz.

Miszle – משלי

Księga Przysłów - jedna z  ksiąg biblijnych, których autorstwo przypisywane jest królowi Salomonowi. Mądrość to według księgi Tora, z jej słów Bóg stworzył świat. Księga zawiera także pochwałę dzielnej kobiety – eszet chajl. Ta część śpiewana jest w piątek wieczorem przed spożyciem kolacji szabatowej.

Miszloach manot – משלוח מנות

Jeden z nakazów związanych ze świętem Purim. Polega na obdarowywaniu najbliższych niewielkimi podarunkami zawierającymi gotowe do spożycia potrawy i/lub napoje. Aby wypełnic micwę każdy pobożny Żyd musi w Purim obdarować conajmniej jedna osobę.

Miszna - משנה

Zbiór nauk prawnych przekazywanych ustnie. Miszna składa się z sześciu porządków: Zraim (Nasiona) - w którym spisano prawa dotyczące rolnictwa; Moed (Święto) – zawierający prawa dotyczące szabatów, świąt oraz postów; Naszim(Kobiety) - prawa dotyczące kobiet, a także ślubów i rozwodów; Nezikin (Szkody) - prawodawstwo cywilne i karne; Kodaszim (Świętości) - prawa dotyczące ofiar oraz Tacharot (Czystości) - prawa czystości i nieczystości rytualnej. Miszna jest dziełem tanaitów i odzwierciedla debaty, jakie toczyły się między rabinami od 70 do 200 roku. Tekst został zredagowany przez rabina Judę ha-Nasi. Wg tradycji Miszna – jako prawo ustne - została przekazana ludziom przez Boga na Górze Synaj wraz z Torą jako prawem zapisanym.

Miszna Brura - משנה ברורה

Heb. przejrzyste nauczanie (odniesienie do sformułowania z Księgi Powtórzonego Prawa 27; 1-8 nakazującego zapisanie przykazań Boskich dużymi literami na zboczu góry). Dzieło autorstwa rabina Izraela Meira Kagana, nazywanego też Chofec Chajim, będące komentarzem do pierwszej części Szulchan Aruch. Zawiera sześć woluminów wraz z komentarzami w prosty sposób wyjaśniających codzienne zagadnienia w odniesieniu do Halachy. Komentarzowi towarzyszą glossa nazywane Beur Halacha, Sza’ar Hacijun oraz dodatkowe komentarze Be’er Ha-gdola, Be’er heitew i Sza’arei Tszuwa.

Miszne Tora - משנה תורה

Dzieło Mojżesza Majmonidesa żyjącego na przełomie XII i XIII w. będące kodyfikacją żydowskiego prawa religijnego. Kodeks zawiera czternaście ksiąg podzielonych na sekcje, rozdziały i paragrafy. Oprócz praw obowiązujących w średniowieczu (kiedy dzieło powstawało) zawiera też prawa obowiązujące w czasach Świątyni.

Mitnagdim - מתנגדים

Ortodoksyjni Żydzi pozostający w opozycji do chasydyzmu; nazywani także Litwakami (ליטאים) ze względu na to, że ruch ten rozpoczął i rozwinął się przede wszystkim wśród Żydów zamieszkujących ziemie litewskie, zgromadzonych wokół Gaona z Wilna. W przeciwieństwie do nowego wówczas chasydyzmu dającemu ogromne znaczenie doświadczeniu religijnemu, charakteryzował się przede wszystkim skupieniem na studiach nad Talmudem, założeniem, że przestrzeganie praw zawartych w pismach nie musi być podpierane zewnętrznymi cudami. Niebagatelny wpływ na rozwój ruchu mitnagdim miała także obawa, że chasydyzm jest zbliżony do ruchów skupionych wokół fałaszywych Mesjaszy – Szabataja Cwi i Jakuba Franka.

Mizrach - מזרח

Wschód. Obraz, plakietka lub wycinanka umieszczany na wschodniej ścianie domu i synagogi wskazujący kierunek Jerozolimy, który tradycyjnie jest kierunkiem modlitwy. Wg Talmudu modlitwy Żydów w diasporze winny być odmawiane twarzą w kierunku Izraela, w Izraelu z twarzą w kierunku Jerozolimy, w Jerozolimie w kierunku Świątyni, a w Świątyni w kierunku Świętego Świętych. Zwyczaj znajduje oparcie w Biblii w I Księdze Królewskiej 8:22, 44 i 48 oraz w II Księdze Kronik 6:34. W przypadku, gdy modlący się nie jest w stanie określić kierunku Jerozolimy, winien modlić się z całym sercem skierowanym ku Jerozolimie.

Moadim le-Simcha - מועדים לשמחה

Tradycyjne życzenia świąteczne, składane w czasie dni pół świątecznych Pesach i Sukot.

Mocei Chag – מוצאי חג

Zakończenie święta, początek dnia powszedniego. Następuje o zachodzie słońca ostatniego dnia święta.

Mocei Szabat – מוצאי שבת

Zakończenie szabatu, początek nowego dnia i tygodnia. Następuje o zachodzie słońca w sobotę wieczorem. W Izraelu jest to jeden z najbardziej pracowitych momentów tygodnia – otwierane są na nowo restauracje i sklepy.

Moed -מועד 

Święto, czas wyznaczony. Czas wyodrębniony z kalendarza żydowskiego, podczas którego obowiązuje większość zakazów dotyczących szabatu (m.in. zakaz pracy). W przypadku świąt trwających kilka dni świętem o charakterze moed są zwykle pierwszy i ostatni dzień.

Mohel - מוהל

Mężczyzna dokonujący obrzędu obrzezania.

Molad - מולד

Nów; dzień, w którym następują narodziny księżyca. Najprawdopodobniej jest to ślad wpływu tradycji babilońskiej, gdzie nów i pełnia księżyca był świętami.  W wielu kulturach starożytnych, również w judaizmie, miesiąc zaczynał się wraz z nowiem. W języku hebrajskim miesiąc nazywa się chodesz; słowo ma wspólne źródło z przymiotnikiem chadasz - nowy.

Mukce - מוקצה

Termin określający przedmioty, które podlegają zakazowi dotykania w trakcie szabatu i świąt. Nazwa pochodzi od słowa oznaczającego – odseparowany, oddzielony.

Musaf - מוסף

Dodatkowa modlitwa odmawiana w szabat i święta. Pierwotnie była to dodatkowa  ofiara składana w Świątyni w te dni.